CINCUENTA ANOS DA Pacem in terris
O 11 de Abril de 1963, a piques de rematar o seu pontificado, o Papa Xoán XXIII, o Papa Bo –así alcumado por cantos vían nel a volta da Igrexa ao Evanxeo– publicaba a encíclica que pasou a ser referencia fundamental do seu pontificado e pola que sempre será lembrado: Pacem in terris.
Nun momento no que a guerra fría e, dentro dela, a estratexia da disuasión adquiriran forza e servían como pedagoxía das dúas grandes potencias para seguir sementando medo e terror nas vidas e nas ilusións das persoas de todos os pobos, especialmente dos máis desfavorecidos, as seguintes palabras, que recollen a quen ía dirixido o texto do Papa Xoán XXIII, abrían un tempo de esperanza e expectativa, non só para os crentes, senón para todas as persoas de ben:
“Aos venerables irmáns Patriarcas, Primados, Arcebispos, Bispos e outros Ordinarios en paz e comuñón coa Sé Apostólica, ao clero e fieis de todo o mundo e a todos os homes boa vontade”.
Si, porque as cinco últimas palabras do encabezamento da carta encíclica supoñan moito máis que unha mera declaración de intencións. Non podía ser doutro xeito, xa que uns meses antes, en outubro de 1962, comezara en Roma o Concilio Vaticano II, en cuxas palabras de apertura o Papa insistía na necesidade de non prestarlle atención, e moito menos deixarse vencer, aos profetas de calamidades. A mesma invitación naquela noite, desde a ventá da súa habitación, á multitude reunida na praza de S. Pedro de que ao marchar á súa casa levaran para as súas familias o agarimo, a cercanía e a bendición do Papa, volvían poñer de manifesto que a primavera da Igrexa, que tanto tardara en chegar, estaba chegando, e os seus primeiros xermolos comezaban a verse. Uns xermolos que se manifestaban no traballo dos Pais Conciliares manifestando as súas opinións durante as sesións, facendo as súas aportacións, rexeitando canto consideraban que se apartaba do camiño ao que o Papa invitara cando na convocatoria do concilio, chamaba abrir as ventás para deixar entrar o aire na vida, formas, maneiras, linguaxe e formulacións teolóxico–pastorais; e propoñendo novos camiños de renovación (“aggiornamento”) eclesial. Uns camiños tan necesarios naquel momento coma hoxe, para seguir facendo presente toda a riqueza da mensaxe de Xesús.
Con toda corrente de esperanza que se estaba a construír desde dentro da Igrexa, coa necesidade de romper o illamento coa sociedade para buscar, tender e construír pontes que achegaran á Igrexa ao mundo e o mundo á Igrexa, non é de estrañar que Xoán XIII, sabéndose xa enfermo, publicara un texto chamando á construción da paz na terra nun momento de gran tensión, loitas ideolóxicas e intereses económicos e políticos afastados de calquera intento de entendemento. A paz, como non cansa de dicir o Papa, non é mera ausencia de guerra; ao contrario, como a realidade estaba mostrando, sen necesidade de dispar armas, o clima de violencia, tensión e enfrontamento crecía cada día máis. De aí que falar de progreso, non sempre vaia asociado coa construción da paz. Esta aséntase sobre a base antropolóxica –esquecida naquel intre, esquecida tamén hoxe– de que somos imaxe e semellanza de Deus, e polo tanto estamos chamados a vivir non en confrontación, senón en fraternidade e entendemento. Así pois, un progreso e desenvolvemento que non sexa capaz de poñer á persoa no seu centro é un camiño equivocado e que se volve contra da mesma persoa e da sociedade.
Cincuenta anos despois, a chamada de Pacem in terris segue a ter actualidade, máis se cabe cando nos estamos enfrontando a unha crise demoledora que fai esquecer á persoa, falando só de números e reducindo o ser humano a un puro e simple dato estatístico. O texto de Xoán XXIII reconcilia á Igrexa coa sociedade da que desde finais do século XVIII se fora afastando, de tal xeito que acabou camiñando en paralelo, esquecendo a necesidade do diálogo, a comunicación e o enriquecemento mutuo. E isto sempre desde o respecto da necesaria autonomía de ambas, como moi ben se encargou de manifestar o Concilio Vaticano II, tal e como aparece no número 36 da Gaudium et spes.
O texto de Xoán XXIII, do que hoxe celebramos as súas Vodas de Ouro, marcou xa un camiño sen retorno no andar da Igrexa cara ao encontro co mundo no que ela está e do que tamén forma parte. Un camiño que, inda que se intentou e séguese a intentar, non ten volta atrás, como moi ben se encargou de deixar claramente reflectido o Concilio Vaticano II nos seus textos, principalmente na Gaudium et spes, -último documento aprobado polos Pais Conciliares na véspera da súa clausura-. O seu deixalo para o final é unha mostra ben clara do interese da Igrexa por tender pontes que posibiliten o encontro das persoas desde a pluralidade de opcións, as múltiples expresións culturais e a superación de barreiras que separen e distingan persoas e pobos como de primeira ou segunda. A paz como camiño centrado na persoa; o ben común como metodoloxía desde a que se vai camiñando; a participación como tarefa na que tod@s estamos implicados, renovaron aínda máis os esforzos e os impulsos que o papa Xoán XXIII puxo durante o seu curto pero intenso pontificado; á vez que serviron de cimentación para que Paulo VI collera o testigo e continuase a tarefa que levou ao concilio a facer que “os gozos e as esperanzas, as tristezas e as angustias dos homes do noso tempo, sobre todo dos pobres e de cantos sofren, son á vez gozos e esperanzas, tristezas e angustias dos discípulos de Cristo” (G.S.1).
Por canto supuxo, por canto insinuou, por canto fixo posible a desenclaustración da Igrexa, ao celebrarse os cincuenta anos da súa publicación, a Pacem in terris, ben vale un pequeno esforzo: achegarnos a ela e lela ou relela, segundo nos acaia. Para que tod@s nós, que nos esforzamos por camiñar na boa vontade da que o Papa nos falaba, sexamos xermolo de esperanza e salvación no medio deste noso mundo ao que lle sobra arrogancia e lle falta misericordia.
Clodomiro Ogando.
Profesor de Teoloxía Moral Social e D.S.I.
Comentarios